Những năm gần đây, công nghệ tế bào gốc đang nhận được rất nhiều sự quan tâm của giới y học trên toàn thế giới. Ngày càng nhiều công trình nghiên cứu ra đời với mục đích phám phá công dụng thần kỳ của tế bào gốc cũng như ứng dụng thực tế trong điều trị bênh. Tế bào gốc được xem như là cứu tinh cho điều trị bệnh hiểm nghèo và là thần dược cho công nghệ thẩm mỹ. Trước một hướng điều trị tiềm năng cho ngành y học, Bệnh viện Bưu điện đã và đang triển khai xây dựng ngân hàng lưu trữ tế bào gốc dây rốn với cơ sở vật chất, trang thiết bị hiện đại, đội ngũ nhân sự có trình độ chuyên môn cao nhằm đưa ứng dụng này vào thực tế, mang lại nhiều cơ hội hơn khi điều trị bệnh lý phức tạp trong tương lai.
Vậy tế bào gốc là gì? Vì sao tế bào gốc dây rốn lại là nguồn tế bào có tiềm năng ứng dụng lớn nhất? Bài viết dưới đây của nhóm Bác sĩ và các chuyên viên nghiên cứu khoa học thuộc Trung tâm Tế bào gốc và Di truyền Bệnh viện Bưu điện sẽ giúp các bạn hiểu rõ hơn về vấn đề này.
Tế bào gốc có khả năng biệt hóa tạo thành các tế bào thuộc các mô, cơ quan
khác nhau trong cơ thể.
Tế bào gốc là gì?
Tế bào gốc là tế bào chưa biệt hóa, có khả năng tự tạo mới (self-renewal) và có thể biệt hoá thành các tế bào chức năng tạo thành các mô, cơ quan khác nhau trong cơ thể. Chính vì vậy, chúng là nguồn dự trữ nhằm thay thế, sửa chữa các tế bào ở các mô, cơ quan khi chúng bị giá hóa, mất đi hoặc bị hư tổn do các nguyên nhân khác nhau.
Tế bào gốc làm gì trong cơ thể chúng ta?
Trong cơ thể con người có hàng nghìn tỉ tế bào. Tế bào là đơn vị nhỏ nhất của cơ thể, là đơn vị cấu trúc hình thành nên các mô, các mô này hình thành nên các cơ quan khác nhau trong cơ thể chúng ta như tim, não, phổi, cơ, xương, v.v… Trong cơ thể chúng ta, các tế bào đóng góp vào vai trò cấu trúc và chức năng chiếm ít nhất 99%. Đa số tế bào trong 1% còn lại gọi là tế bào tiền thân, thay thế trực tiếp cho 99% kia khi chúng bị già, lão hoá, thương tổn hay chết đi. Các tế bào gốc này nằm trong các “ổ” tế bào gốc nằm rải rác ở các mô, cơ quan trong cơ thể. Khi cơ thể có tế bào bị hư tổn hoặc chết đi, tế bào gốc trong các mô sẽ được kích hoạt và phân chia giúp chúng tăng lên về mặt số lượng và biệt hoá thành các tế bào chức năng mới thay thế và tái tạo mô để giữ cho cơ thể ở trạng thái cân bằng.
Khi cơ thể chúng ta bị già hoá, lão hoá, nguồn tế bào gốc trong cơ thể chúng ta cũng bị già hoá theo. Vì vậy, việc lưu giữ nguồn tế bào gốc non trẻ từ khi chúng ta mới sinh ra là một điều hết sức quan trọng. Việc làm này giống như việc chúng ta mua bảo hiểm sinh học để sử dụng trong tương lai khi cơ thể chúng ta bị bệnh tật hay già nua.
Có những loại tế bào gốc nào?
Có nhiều cách phân loại Tế bào gốc nhưng theo nguồn gốc, chúng có thể được phân thành các nhóm sau:
Tế bào gốc Phôi (Embryonic Stem Cells): Là một dạng đặc biệt của tế bào gốc xuất phát từ giai đoạn đầu của phôi được gọi là phôi nang, được hình thành chỉ vài ngày sau thụ tinh trong ống nghiệm. Những tế bào này có tính vạn năng, có thể phát triển thành hầu hết tất cả các loại tế bào của cơ thể.
Tế bào gốc Thai (Fetal Stem Cells): là các tế bào gốc được phân lập từ tổ chức thai sau nạo phá thai, chúng có tính vạn năng hoặc đa năng, có thể phát triển thành nhiều loại tế bào của các mô và cơ quan khác nhau.
Tế bào gốc Nhũ nhi (Infant stem Cells): được thu nhận từ máu cuống rốn, màng dây rốn, mô dây rốn, nhau thai, dịch ối…
Tế bào gốc Trưởng thành (Adult stem cells): được thu thập từ các mô của người trưởng thành như tủy xương, mô mỡ, mô da, mô não, máu ngoại vi…chúng cũng tồn tại rải rác ở các mô như não, da, gan, tụy, cơ quan tiêu hoá…
Tế bào gốc Vạn năng nhân tạo (induced Pluripotent Stem Cells): được tạo thành bằng cách tái lập trình tế bào chức năng thành các tế bào giống với tế bào gốc phôi.
Phân loại tế bào gốc theo nguồn gốc và tiềm năng biệt hóa.
Vì sao tế bào gốc dây rốn lại là nguồn tế bào có tiềm năng ứng dụng lớn nhất?
Trong khi tế bào gốc phôi và tế bào gốc thai gặp phải những trở ngại về vấn đề đạo đức cũng như khó kiểm soát sự tăng sinh và biệt hóa của chúng, các tế bào gốc vạn năng nhân tạo tuy không gây tranh cãi về mặt đạo đức nhưng lại gặp những khó khăn như chúng có thể tạo khối dị mô, đột biến, cần nhiều thời gian để tạo ra và giá thành tương đối cao. Tương tự, các tế bào gốc trưởng thành từ mô mỡ, tủy xương, máu ngoại vi…cũng có tiềm năng ứng dụng lớn, tuy nhiên chúng cũng có thể “già” hóa theo sự lão hóa của cơ thể, khi chúng ta già đi thì số lượng và chất lượng tế bào gốc trưởng thành cũng giảm theo.
Trong bối cảnh đó, tế bào gốc nhũ nhi đặc biệt là tế bào gốc từ dây rốn là nguồn tế bào có tiềm năng ứng dụng hấp dẫn nhất do những ưu điểm vượt trội của chúng:
Sẵn có, an toàn, không xâm lấn: Việc thu thập dây rốn không vi phạm đạo đức như các tế bào gốc phôi, thai hay là gặp trở ngại về kỹ thuật khi thu thập như các tế bào gốc “già” từ các mô của người trưởng thành, dây rốn được thu nhận sau khi em bé được sinh ra, bởi vậy không gây bất kỳ ảnh hưởng nào đến sức khỏe của mẹ và em bé. Việc thu thập rất đơn giản và nhanh chóng
Tế bào gốc phong phú và đa dạng: Từ dây rốn có thể thu được nhiều loại tế bào gốc bao gồm các tế bào gốc tạo máu trong máu dây rốn, các tế bào gốc trung mô và các tế bào gốc biểu mô từ màng dây rốn. Đây là những loại tế bào gốc có tiềm năng ứng dụng hấp dẫn nhất hiện nay.
Các tế bào gốc dây rốn còn rất “non trẻ”: Tế bào gốc từ dây rốn là các tế bào gốc nhũ nhi, có khả năng tăng sinh mạnh mẽ và có tiềm năng ứng dụng lớn hơn nhiều so với các loại tế bào gốc trưởng thành.
Tính sinh miễn dịch thấp: Điểm đặc biệt của tế bào gốc dây rốn so với các nguồn khác đó là tính sinh miễn dịch thấp tức là khả năng đào thải khi cấy ghép các tế bào gốc này cho các cơ thể khác là rất thấp, nên có thể sử dụng để điều trị cho những người khác trong gia đình em bé hoặc những người khác trong cộng đồng có các chỉ số sinh học phù hợp với mẫu tế bào gốc dây rốn đó.
Ứng dụng của tế bào gốc từ dây rốn
Hai loại tế bào gốc quan trọng thu được từ dây rốn đó là tế bào gốc tạo máu (Hematopoietic Stem Cells) và Tế bào gốc trung mô (Mesenchymal Stem Cells) ngoài ra ở dây rốn chúng ta còn có thể thu được tế bào gốc biểu mô (EpiSCs).
Dây rốn có chứa rất nhiều loại tế bào gốc.
Tế bào gốc tạo máu – HSCs là loại tế bào có thể tăng sinh và biệt hoá thành các tế bào máu như hồng cầu, bạch cầu, tiểu cầu.
Thành công của ca ghép tế bào gốc máu cuống rốn đầu tiên vào năm 1988 tại Pháp cho 1 cậu bé bị mắc chứng bệnh thiếu máu Fanconi – một rối loạn di truyền hiếm gặp, đã mở ra một kỷ nguyên mới cho việc ứng dụng tế bào gốc máu cuống rốn để điều trị bệnh trên toàn thế giới. Cho đến nay, ghép tế bào gốc máu cuống rốn đã được ứng dụng trong điều trị hơn 70 bệnh khác nhau. Theo số liệu thống kê năm 2017, có trên 40,000 ca ghép tế bào gốc máu cuống rốn đã được thực hiện, hơn 25,000 người bệnh đã được chữa trị bằng nguồn tế bào gốc này. Không những thế, có khoảng 700,000 đơn vị máu cuống rốn trên toàn thế giới đã được hiến tặng khi ai đó trong cộng đồng có nhu cầu sử dụng.
Một số bệnh đã được chữa trị bằng cách ghép tế bào gốc máu cuống rốn:
Bệnh bạch cầu tăng lympho bào cấp tính – ALL, bệnh bạch cầu cấp tính dòng tuỷ – AML, đau tuỷ xương, hội chứng loạn sinh tuỷ (MDS), hội chứng tăng sinh tuỷ mạn ác tính – CML, bệnh bạch cầu mãn tính dòng lympho – CLL, u lympho Hodgkin và u lympho không Hodgkin, u nguyên bào thần kinh, bệnh tan máu bẩm sinh – Thalassemia, hội chứng suy giảm miễn dịch kết hợp nghiêm trọng – SCID, hội chứng Wiskott – Aldrich, các bệnh chuyển hoá như hội chứng ALD và hội chứng Hurler và thiếu máu bất sản trầm trọng – Aplastic nemia, chấn thương não, bại não, tự kỷ, bệnh não thiếu oxy thiếu máu cục bộ – HIE, một số bệnh tim mạch.
Dây rốn không chỉ chứa tế bào gốc máu cuống rốn mà còn là nguồn vô cùng dồi dào của tế bào gốc trung mô – MSCs – loại tế bào gốc có tiềm năng ứng dụng hấp dẫn nhất hiện nay trong y học tái tạo. Tế bào gốc trung mô là loại tế bào gốc đa tiềm năng, có khả năng tự làm mới (self-renewal) và biệt hoá thành các tế bào thuộc mô liên kết như mỡ, sụn, xương và các loại tế bào khác như thần kinh, gan, tuỵ, thận…Theo thống kê tại Clinicaltrial.gov, có khoảng 940 thử nghiệm lâm sàng sử dụng tế bào gốc trung mô (MSCs) nhằm điều trị các bệnh như:
– Tim mạch, nhồi máu cơ tim – Đột quỵ – Tự kỷ – Bại não – Bệnh Parkinson’s – Bệnh Alzheimer – Xơ gan – Xơ hóa phổi – Tiểu đường – Viêm xương khớp – Chấn thương tủy sống | – Dùng hỗ trợ cho các cuộc ghép tế bào gốc tạo máu, giúp nhanh mọc mảnh ghép và hạn chế chứng mảnh ghép chống ký chủ (GVHD) – Vết thương, vết loét khó lành – Điều trị tổn hại mắt sau bỏng – Thay thế các tế bào tiết insulin bị tổn hại trong tiểu đường – Các loại bỏng khác nhau – Chấn thương cơ – Một số bệnh tự miễn |
Như vậy có thể thấy, tế bào gốc đã mở ra một hướng điều trị tiềm năng cho ngành y học. Việc ứng dụng tế bào gốc sẽ đem lại nhiều cơ hội hơn trong điều trị bệnh lý phức tạp. Quan tâm tới lưu giữ tế bào gốc dây rốn ngay từ bây giờ được xem là một biện pháp bảo đảm tương lai sức khoẻ cho con bạn và gia đình bạn khi mà tới đây sự phát triển của ngành y học sẽ giúp nhiều người có cơ hội điều trị tốt hơn.